I. Eskiçağ’da Su Kültü: Mitoloji, Ritüel ve Toplum
1. Mezopotamya’da Su Kültü
a. Kozmoloji ve Tanrılar:
Mezopotamya mitolojisinde su, evrenin başlangıcı ve düzenin kaynağı olarak kabul edilmiştir. Sümer yaratılış mitinde evrenin ilk hali "Abzu" (tatlı su) ve "Tiamat" (tuzlu su) ile tanımlanır. Enki (Akkadca Ea), tatlı su tanrısı olarak bilgeliğin ve yaratımın koruyucusudur. Eridu’daki tapınağı E.ABZU (Su Evi) olarak bilinir.
The Adda Seal, an ancient Akkadian cylinder seal showing (from left to right) Inanna, Utu, Enki, and Isimud (circa 2300 BC)
b. Ritüel ve Su:
Arınma törenlerinde kullanılan su, hem fiziksel hem ruhsal temizlik sağlar. Tapınakların avlularında bulunan su havuzları bu amaçla kullanılmıştır.
Su, ölü gömme ritüellerinde de yer alır: ölüye arınma sağlanır veya öbür dünyaya geçişte bir ‘sınır’ olarak görülür.
c. Sulama ve Su Tanrıları:
Mezopotamya’da yaşam, sulama sistemleri sayesinde mümkündü. Bu nedenle kanal ve su mühendisliği işleri ritüelleştirilmiş, yöneticiler “sulayıcı kral” sıfatıyla onurlandırılmıştır.
2. Anadolu’da Su Kültü
a. Hititler Dönemi:
Hitit metinlerinde nehirler ve kaynaklar sıklıkla tanrısal varlıklar olarak geçer. Örneğin Marassantiya (Kızılırmak) kutsal bir varlık olarak anılır.
Arinna Güneş Tanrıçası, su ile ilişkili kutsal mekanlarda tapınım görmüştür. Hattuşa ve çevresindeki kaya anıtlarında (örneğin Yazılıkaya), suyla ilişkili tanrılar betimlenmiştir
b. Frig ve Urartu Dönemi:
Frigler’de kutsal kaynaklar ve pınarlar çevresinde adak taşları, sunaklar yer alır.
Urartu’da su kanalları ve barajlar tanrılara adanmıştır. Menua Kanalı gibi yapılar, suyun tanrısal düzene hizmet ettiğini gösterir.
II. Antik ve Geç Antik Dönemlerde Su Kültü
1. Helenistik ve Roma Dönemi Anadolu’su
Su perilerine (Nymphae) adanmış nymphaeum yapıları yaygındır. Bu anıtsal çeşmeler hem suyun bolluğunu hem kutsallığını temsil eder.
Asklepion gibi sağlık merkezlerinde kutsal kaynak suları hem içilerek hem banyo yapılarak tedavi amaçlı kullanılırdı.
Su perileri (Nymphae)
III. İslamiyet ve Hristiyanlıkta Su Kültü Devamlılığı
1. Hristiyanlık:
Anadolu’daki erken Hristiyanlık döneminde vaftiz ritüelleri, kutsal su ile yeniden doğuşu simgeler. Kapadokya’daki kiliselerde vaftiz havuzları mevcuttur.
Ayazmalar (kutsal su kaynakları), azizlerle ilişkilendirilerek kutsallık kazanır. Örneğin İstanbul’daki Balıklı Ayazma.
2. İslamiyet:
Abdest ritüeli, İslam’daki en temel arınma uygulamasıdır. Suyun hem bedensel hem manevi temizlik sağladığına inanılır.
Anadolu’daki çeşme kültürü, hem suya ulaşımı kolaylaştırmak hem de sevap kazanmak amacıyla gelişmiştir.
Türbelerin çevresine yapılan şadırvanlar, hem ritüel hem estetik amaçlarla yer alır.
IV. Suyun Sosyal ve Sembolik Önemi
Su, bereket, temizlik, sağlık ve hayat kaynağı olarak toplumsal bilinçte yer etmiştir.
Su kenarlarında yapılan toplu ibadetler, kurban törenleri, hac ziyaretleri suyun kutsallığını pekiştirir.
Su ile ilgili adak ve dilek pratikleri günümüzde bile Anadolu’da yaygındır (örneğin nazar değmesin diye su dökme, dilek dileyerek kaynak başına bez bağlama).
Anadolu ve Mezopotamya coğrafyasında su kültü, yalnızca fiziki bir ihtiyaç olarak değil, aynı zamanda dini, mitolojik ve toplumsal bağlamları olan çok katmanlı bir anlam sistemidir. Bu kült, zamanla dinlerin ve toplumların değişmesine rağmen sürekli biçim değiştirerek varlığını sürdürmüştür. Suyun kutsallığı hem bireysel hem kamusal yaşamda özel bir yere sahip olmaya devam etmektedir.
🌊 Suyu Merkez Alan Pagan ve Eskiçağ Mitleri
1. Sümer – Mezopotamya (Enuma Eliş)
Başlangıçta evrende sadece iki tür ilksel su vardır:
Apsu (tatlı su, eril)
Tiamat (tuzlu su, dişil)
Bu iki unsurun birleşmesiyle tanrılar ve evren doğar.
Tiamat, kozmik bir kaos ejderhasıdır. Marduk tarafından öldürülür, bedeninden gök ve yer yaratılır.
📘 *Kaynak: Dalley, S. (1989). Myths from Mesopotamia
2. Antik Mısır
En eski yaratılış mitlerine göre evren Nu/Nun adı verilen sonsuz ve ilkel su kütlesinden doğmuştur.
Bu suların içinden Atum (yaratıcı tanrı) ortaya çıkar ve kendi kendini yaratır.
Atum, hava (Shu) ve nem (Tefnut) tanrılarını yaratır, bunlar evrenin düzenini kurar.
📘 Kaynak: Hornung, E. (1996). Ancient Egyptian Myths
3. Hint Mitolojisi – Vedik Dönem
Yaratılış öncesi “karanlık suyla kaplı sonsuz boşluk” vardır.
Hiranyagarbha (Altın Rahim), bu ilk sulardan doğan yaratıcı ilke ya da kozmik yumurtadır.
Tanrı Vişnu’nun sudaki kozmik uyku hali (Yoga Nidra) ile evrenin dönüşümü sağlanır.
📘 Kaynak: Doniger, W. (1981). Hindu Myths
4. Yunan Mitolojisi
Başlangıçta Okeanos (dünyayı çevreleyen dev su nehri) her şeyin anasıdır.
Evrende her şey bu ilksel sudan çıkar; Nymph'ler (su perileri), Styx, Acheron gibi mitolojik nehirler düzeni sağlar ya da sınır çizer.
Thales’in "Her şey sudur" önermesi de mitolojik değil felsefi düzlemde aynı anlayışı sürdürür.
5. Türk ve Orta Asya Mitolojileri
Evrenin yaratılışı “uçsuz bucaksız bir su” üzerinden anlatılır.
Bu suda Tengri (Tanrı) veya Ak Ana gibi varlıklar görünür ve yaratım başlar.
Su, gökle yerin ayrılmasında ve hayatın doğmasında temel ögedir.
📘 Kaynak: Ögel, B. (1991). Türk Mitolojisi, Cilt 2
📜 II. Semavi Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlık, İslam) Su Temelli Yaratılış
1. Yahudilik (Tevrat – Tanah)
Yaratılış Kitabı’nda (Bereşit), dünya yaratılmadan önce “karanlık enginlerin üzerindeydi ve Tanrı’nın ruhu suların üzerinde dolaşıyordu.” (Yaratılış 1:2)
Tanrı, bu suların içinden gökleri ve yeri ayırır.
Su, hem yaratımın ilk ortamı hem de ilahi kudretin simgesidir.
📘 Kaynak: Tevrat – Tekvin (Yaratılış), 1. Bölüm
2. Hristiyanlık (İncil)
Eski Ahit’teki yaratılış anlatısı kabul edilir.
Vaftiz, ruhsal doğumun ve yeniden yaratılışın simgesidir – yani su sadece ilk yaratımda değil, yeniden doğuşta da kutsaldır.
Yuhanna 3:5: “Su ve Ruh’tan doğmayan Tanrı’nın Egemenliğine giremez.”
📘 Kaynak: Kutsal Kitap – Yeni Ahit
3. İslam (Kur'an)
Kur’an’da su, yaratılışın kaynağı ve canlıların temel varlık nedeni olarak sunulur:
“Her canlı şeyi sudan yarattık.” (Enbiyâ 21:30)
Allah’ın kudretinin delili olarak suyun gökten indirilişi ve onunla yeryüzünün diriltilmesi tekrar tekrar vurgulanır.
“Suyu gökten indiren O’dur. Biz onunla her tür bitkiyi bitirdik…” (En’am 6:99)
📘 Kaynak: Kur’an-ı Kerim, Enbiyâ 21:30, Nur 24:45, En’am 6:99
ÖNERİLEN KAYANKLAR
- Black, J. & Green, A. (1992). Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia
- Jacobsen, T. (1976). The Treasures of Darkness: A History of Mesopotamian Religion
- Haas, V. (1994). Geschichte der hethitischen Religion
- Salvini, M. (1995). Geschichte und Kultur der Urartäer
- Yegül, F. (1992). Baths and Bathing in Classical Antiquity
- Necipoğlu, G. (2005). The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire
- Ögel, B. (1991). Türk Mitolojisi Cilt 2
- Eliade, M. (1958). Patterns in Comparative Religion
Yorumlar
Yorum Gönder